Fontenoy 841: verso una storia dell’esperienza

Autori

DOI:

https://doi.org/10.60923/issn.2533-2325/22346

Parole chiave:

Nitardo, Angelberto, Battaglia di Fontenoy, Storia dell'esperienza, Bruderkrieg

Abstract

Il presente articolo esamina le testimonianze di Nitardo e Angelberto sulla battaglia di Fontenoy (25 giugno 841) attraverso un approccio metodologico articolato su “tre livelli di esperienza”. L’analisi del primo livello si concentra sui processi individuali di attribuzione di significato, interpretazione e rielaborazione dell’evento da parte dei due autori-testimoni. Successivamente l’attenzione si sposterà dal soggetto che fa esperienza alle dinamiche sociali e relazionali che influenzano la produzione, la mediazione e la condivisione dell’esperienza. Particolare attenzione sarà rivolta alle convenzioni narrative, ai modelli socioculturali e le aspettative politiche che influenzarono contenuti, modalità espressive e scelte narrative delle descrizioni di Nitardo e Angelberto. Infine, incorporando nell’indagine fonti coeve e più tardive, si cercherà di comprendere come la memoria della battaglia si sia sedimentata in narrazioni collettive, che trasformano l’esperienza di Fontenoy in qualcosa che trascende la specificità dell’evento sino a renderla una “struttura”.

Riferimenti bibliografici

Bibliografia

Fonti Primarie

Andrea Agnello, Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis, ed. Oswald Holder-Egger. In MGH Scriptores Rerum Langobardicarum et Italicarum. Hanover: Hahn, 1878.

Andrea da Bergamo, Chronicon, ed. Georg Waitz. In MGH Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum saec. VI-IX. Hannover: Hahn, 1878, 220–230.

Angelberto, Versus de bella quae fuit acta Fontaneto, ed. Peter Godman. In Poetry of the Carolingian Renaissance, 262–263. Norman: University of Oklahoma Press, 1985.

Annales Alemannici, ed. Georg Heinrich Pertz. In MGH Scriptores (in Folio), 1. Hanover: Hahn, 1826, 23–31.

Annales Bertiniani, ed. Georg Heinrich Pertz. In MGH Scriptores (in Folio), 1. Hannover: Hahn, 1826, 416–515.

Annales Fuldenses, ed. Frederich Kurze. In MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, 7. Hannover-Lipsia: Hahn, 1891.

Annales Lobienses, ed. Georg Waitz. In MGH Scriptores (in Folio), 13. Hannover: Hahn, 1881, 224–235.

Annales Lugdunenses ed. d. Georg Heinrich Pertz. In MGH Scriptores (in Folio), 1. Hanover: Hahn, 1826, 110.

Annales Xantenses, ed. Bernhard de Simson. In MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, 12. Hanover-Lipsia: Hahn, 1909.

Chronicon Novaliciense, ed. Georg Heinrich Pertz. In MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, 21. Hannover: Hahn, 1846.

Floro di Lione, Querela de Divisione imperii, ed. Ernst Dümmler. In MGH Poetae Latini Aevi Carolini II, Berlino: Weidmann, 1884, 559–564.

Giovanni VIII, Epistola, 7, ed. Ernst Dümmler. In MGH Epistolae Karolini aevi, 5. Berlino: Weidmann, 1819, 320–21.

Incmaro di Reims, Ad Ludovicum Balbum regem, ed. Jean Paul Migne. In Patrologia Latina Tomus 125, coll. 983-990. Parigi: Imprimerie Catholique, 1852.

Nitardo, Historiarum libri IIII, ed. Ernst Müller. In MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, 44. Hannover-Lipsia: Hahn, 1907.

Ottone di Frisinga, Chronicon, ed. Adolf Hofmeister. In MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, 45. Hannover e Lipsia: Hahn, 1912.

Rabano Mauro, Epistola, 32, ed. Ernst Dümmler. In MGH Epistolae Karolini aevi, 5. Berlino: Weidmann, 1819, 462–465.

Reginone di Prüm, Chronicon, ed. Frederick Kurze. In MGH Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, 50. Hannover: Hahn, 1890.

Fonti Secondarie

Airlie, Stuart. “The world, the text and the Carolingian. Royal, aristocratic and masculine identities in Nithard’s ‘Histories’”. In Lay intellectuals in the Carolingian world, a cura di Patrick C. Wormald, Janet L. Nelson, 51–76. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.

Bachrach, David. Religion and the Conduct of War c.300–c.1215, Woodbridge: Boydell, 2003.

Boddice, Rob, e Mark Smith, Emotion, Sense, Experience. Cambridge: Cambridge University Press, 2020.

Boddice, Rob. Knowing Pain: A History of Sensation, Emotion and Experience. Cambridge: Polity, 2023.

Booker, Courtney M. “The Two Sorrows of Nithard”. In This Modern Age: Medieval Studies in Honor of Paul Edward Dutton, a cura di Courtney M. Booker e Anne A. Latowsky, 97-142. Budapest: Trivent, 2023.

Buschmann, Nikolaus, e Horst Carl, eds. Die Erfahrung des Krieges: Erfahrungsgeschichtliche Perspektiven von der Französischen Revolution bis zum Zweiten Weltkrieg. Paderborn: Schöningh, 2001.

Cammarosano, Paolo. Nobili e re. L’Italia politica dell’alto medioevo. Roma-Bari: Laterza, 1998.

Clauss, Martin. “Die Schlacht als narratives Konstrukt 841: Zweimal Fontenoy”. In Kulturgeschichte der Schlacht, a cura di Marian Füssel e Michael Sikora, 53–78. Leiden: Brill, 2014.

De Jong, Mayke. “The empire as ecclesia: Hranbanus Maurus and biblical Historia for rulers”. In The Uses of the Past in the early Middle Ages, a cura di Yitzhak Hen e Matthew Innes, 191–226. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.

Depreux, Philippe. Prosopographie de l’entourage de Louis le Pieux (781-840). Sigmaringen: Thorbecke, 1997.

Dutton, Paul E. The Politics of Dreaming in the Carolingian Empire. Lincoln-Londra: University of Nebraska Press, 1994.

Flusser, Vilém. Für eine Philosophie der Fotografie. Gottinga: Vandenhoeck & Ruprecht, 1992.

Flynn, Christopher P. “Fontenoy and the Justification of Battle-Seeking Strategy in the Ninth Century”. Mediaevistik 35 (2022): 91–92.

Gillingham, John B. “Fontenoy and after: pursuing enemies to death in France between the ninth and the eleventh centuries”. In Frankland. The Franks and the world of the early middle ages. Essays in honour of Dame Jinty Nelson, a cura di Paul J. Fouracre e David Ganz, 242–265. Manchester: Manchester University Press, 2008.

Gillis, Matthew Bryan. “Pleasures of Horror: Florus of Lyon’s Querela de divisione imperii”. In Carolingian Experiments, a cura di Matthew Brayan Gillis, 269-291. Turnhout: Brepols, 2022.

Godman, Peter. Poets and Emperors. Frankish politics and Carolingian poetry. Oxford: Oxford University Press, 1987.

-- Poetry of the Carolingian Renaissance. Norman: University of Oklahoma Press, 1985.

Grubmüller, Klaus. “„Contra calumniosos“. Die Phaedrus-Fabel von „Wolf und Lamm“ in Mittelalter”. In Lupus in fabula: Fedro e la favola latina tra antichità e Medioevo, a cura di Caterina Mordeglia, 87–100. Bologna: Pàtron, 2014.

Halsall, Guy. Warfare and Society in the Barbarian West 450–900. Londra: Routledge, 2003.

Hamilton, Sarah. The Practice of Penance 900–1050. Woodbridge: Boydell, 2001.

Jay, Martin. Songs of Experience: Modern American and European Variations on a Universal Theme. Berkeley: University of California Press, 2005.

Katajala-Peltomaa, Sari e Raisa Maria Toivo, “Three levels of experience”. Digital Handbook of the History of Experience (2022), URL: https://sites.tuni.fi/hexhandbook/theory/three-levels-of-experience/, consultato il 30/06/2025.

-- “Introduction: Religion as Historical Experience”. In Histories of Experience in the World of Lived Religion, a cura di Sari Katajala-Peltomaa e Raisa Maria Toivo, 1–35. Londra: Palgrave McMillan, 2022.

-- “Introduction to Medieval and Early Modern Experiences of Gender and Faith”. In Lived Religion and Gender in Late Medieval and Early Modern Europe, a cura di Sari Katajala-Peltomaa e Raisa Maria Toivo, 1–23. Londra e New York: Routledge, 2020.

Kivimäki, Ville, Antti Malinen e Ville Vuolanto. “Communities of Experience”. Digital Handbook of the History of Experience (2023), URL: https://sites.tuni.fi/hexhandbook/theory/communities-of-experience/ , consultato il 30/06/2025.

Kivimäki, Ville, Sami Suodenjoki, e Tanja Vahtikari, eds. Lived Nation and the History of Experiences and Emotions in Finland 1800-2000. Londra: Palgrave, 2021.

Koselleck, Reinhart. “Der Einfluß der beiden Weltkriege auf das soziale Bewußtsein”. In Der Krieg des kleinen Mannes: Eine Militärgeschichte von unten, cura di Wolfram Wette, 324–343. Monaco: Piper, 1992.

Kottje, Raymund. Die Bußbücher Halitgars von Cambrai und des Hrabanus Maurus. Berlino: De Gruyter, 1980.

Krah, Adelheid. Die Entstehung der „potestas regia“ im Westfrankenreich während der ersten Regierungsjahre Kaiser Karls II. (840 - 877), Berlino: Akademie, 2000.

Leonardo, Sernagiotto. “Spes optima regni. L’azione politica di Lotario I (795-855) alla luce delle fonti storico-narrative del secolo IX”. PhD diss., Università degli Studi di Trento, 2016.

Leja, Meg. “The Making of men, not Masters: Right Order and Lay Masculinity According to Dhuoda and Nithard”. Comitatus, 39 (2008): 1–40.

Löwe, Heinz. “Studien zu den Annales Xantenses”. Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, vol. 8 (1951): 59–99.

McCormick, Michael. Eternal victory: triumphal rulership in late antiquity, Byzantium, and the early medieval West. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.

Nelson, Janet. “Violence in the Carolingian world and the ritualization of ninth-century warfare”. In Violence and Society in the Early Medieval West, a cura di Guy Halsall, 90–107. Woodbridge: Boydell Press, 1998.

-- “Violence in the Carolingian world and the ritualization of ninth-century warfare”. In Violence and Society in the Early Medieval West, a cura di Guy Halsall, 90–107. Woodbridge: Boydell Press, 1998.

-- “The Search for Peace in a Time of War: The Carolingian Brüderkrieg, 840-843”. In Träger und Instrumentarien des Friedens im hohen und späten Mittelalter, a cura di Johannes Fried, 87–114. Sigmaringen: Jan Thorbecke Verlag, 1996.

-- The annals of St-Bertin. Manchester: Manchester University Press, 1991.

-- “Ninth-century knighthood: the evidence of Nithard”. In Studies in Medieval History Presented to R. Allen Brown, a cura di Christopher Harper-Bill, Christopher J. Holdsworth, Janet L. Nelson, 255–266. Woodbridge: Boydell Press, 1989.

-- “Public histories and private history in the work of Nithard”. In Politics and ritual in early medieval Europe, a cura di Janet L. Nelson, 195-237. Londra: Hambledon Press 1986.

Patzold, Steffen. “Eine „loyale Palastrebellion“ der „Reichseinheitspartei“? Zur Divisio imperii von 817 und zu den Ursachen des Aufstands gegen Ludwig den Frommen im Jahre 830”. Frühmittelalterliche Studien, 40 (2006): 43–77.

Pieniądz, Aneta. Fraternal Bonds in the Early Middle Ages. Amsterdam: ARC Humanities Press, 2023.

Pihko, Saku. “Autobiographical Memory and Historical Experience”. Digital Handbook of the History of Experience (2024), URL: https://sites.tuni.fi/hexhandbook/theory/autobiographical-memory-and-historical-experience/ , consultato il 30/06/2025.

Rojas Gabriel, Manuel. “¿La amnesia sobre la batalla? Nitardo y el choque campal de Fontenoy (841)”. In Estudios en homenaje al profesor Emilio Cabrera, a cura di Ricardo Córdoba de la Llave, José Luis del Pino García, Margarita Cabrera Sánchez, 481–500. Córdoba: Universidad de Córdoba 2015.

Scott, Joan W. “The Evidence of Experience”. Critical Inquiry 17, no. 4 (1991): 773–797.

Stella, Francesco. La poesia carolingia. Firenze: Le Lettere, 1995.

Treffort, Cécile. Mémoires carolingiennes. L’épitaphe entre célébration mémorielle, genre littéraire et manifeste politique (milieu viiie-début xie siècle). Rennes: Presses Universitaires de Rennes, 2007.

Downloads

Pubblicato

2025-12-29

Come citare

Demarchi, N. (2025). Fontenoy 841: verso una storia dell’esperienza . I Quaderni Del m.æ.S. - Journal of Mediæ Ætatis Sodalicium, 23(1), 1–26. https://doi.org/10.60923/issn.2533-2325/22346

Fascicolo

Sezione

Saggi

Articoli simili

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 > >> 

Puoi anche Iniziare una ricerca avanzata di similarità per questo articolo.